آنچه درباره یائسگی باید بدانیم _بخش دوم
گردآوری: سرگل رستمی
علائم کلی یائسگی: بدخلقی، عصبانیت، بی حوصلگی، سوءهاضمه، جوش زدن صورت، خشکی بدن، کاهش تمایل جنسی، تغییرات فشار خون، و بی خوابی است. در این دوران زن احساس می‌کند در حال از دست دادن طراوت و زنانگی خود است و دچار زودرنجی و افسردگی می‌شود.

مشکل اصلی هنگام کمبود استروژن، پوکی استخوان است

از آنجا که برای ساخت و ساز وجود هورمون و کلسیم و ویتامین D لازم است و بستر استخوانی را استروژن تامین می‌کند، در صورت کاهش هورمون استروژن، بافت استخوانی تحلیل می‌رود و استخوان شروع به پوک شدن و درد شدید می‌کند و در نهایت ممکن است با کوچک‌ترین ضربه‌ای بشکند. این امر با توجه به اینکه می‌تواند منجر به زمین گیر شدن فرد شود، یکی از مسائل مهم زندگی زنان به شمار می‌رود. از طرف دیگر، با توجه به کمبود ویتامین D در برخی کشورها از جمله کشور ما، امکان بروز پوکی استخوان در زنانی که کمتر نور خورشید دریافت می‌کنند افزایش می‌یابد. نور خورشید منبع تامین ویتامین D است.

افزایش سن نیز از دیگر علل پوکی استخوان به شمار می‌رود. در بدن همه ما به طور طبیعی ماده ای به نام آپومورفین ترشح می‌شود که ده برابر از مورفین قوی تر است. کاهش تولید استروژن سبب می‌شود که در سنین بالاتر حرکت عضلات و مفاصل با درد همراه شود و این درد تسکین پیدا نکند. برای مقابله با این کاهش هورمون، علاوه بر مصرف داروها و مواد معدنی مورد نیاز بدن، ورزش نیز توصیه می‌شود. ورزش سبب افزایش ترشح آندورفین در بدن می‌شود که نوعی مورفین طبیعی است و کاهش درد را در بدن به همراه دارد.

دیگر پیامدهای کاهش هورمون استروژن: از آنجا که استروژن باعث بهبود عملکرد قلب و عروق می‌شود، در صورتی که خانم‌ها در دوران یائسگی این هورمون را دریافت نکنند، احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی در آنان افزایش می‌یابد. دستگاه گوارش هم نیاز به استروژن دارد.اغلب زنانی که استروژن استفاده نمی‌کنند دچار نفخ شدید می‌شوند.

خشکی دستگاه تناسلی نیز از دیگر پیامدهای کاهش استروژن است که مقاربت دردناک را به دنبال دارد. به همین دلیل زنان یائسه معمولا از عمل زناشویی واهمه دارند. از دیگر پیامدهای کاهش ترشح استروژن افزایش احتمال ابتلا به سرطان رحم و سرطان آندومتر است. همچنین مقالاتی منتشر شده که در آنها بر نقش استروژن در جلوگیری از ابتلا به آلزایمر و زوال عقل و تاثیر کاهش ترشح این هورمون در کاهش عملکرد کورتکس مغز تاکید شده است.

مشكلات ادراری بی اختياری: پس از يائسگي و با افزايش سن تغييراتي در مجاري ادراري بـه وجـود مي‌آيد كه موجب بروز بي اختياری ادرار مي‌گردد. علت ديگر بی‌اختياري ادرار ضـعيف بودن و شل شدن عضلات كف لگن است. عضلات كف لگن، رحم و مثانه را نگـه می‌دارد بنابراين شل شدن آنها موجب افتادگی رحم و مثانه مي‌شود و به دنبال آن بی اختيـاري ادرار ايجاد می‌گردد. به هنگام عطسه، سرفه، خنده يا حركت كردن متوجه می‌شويد كـه چند قطره ادرار بی‌اختيار مي‌ريزد. در صورت احساس دفع ادرار تا رسيدن بـه دستشويی نمی‌توانيد خود را نگه داريد.

اختلالات جنسی: در کشورهای مختلف شیوع اختلال عملکرد جنسی در زنان یائسه بین 68 تا 86 درصد ذکر شده است. در ایران نیز حدود دو سوم زنان یائسه45 تا 65 ساله حداقل از یک مشکل جنسی رنج می‌برند. چرخه پاسخ‌های جنسی در زنان بازتابی از فعل وانفعال اساسی بین ذهن و بدن است و عوامل روانی، بین فردی، فرهنگی، محیطی و زیستی (هورمونی، عروقی، عضلانی و عصبی)، با تجارب جنسی تعامل و آن‌ها را تعدیل می‌کنند.

سلامت جنسی تحت تأثیر عوامل فردی، روابط بین فردی، سنت‌های حاکم بر خانواده و اجتماع، فرهنگ و مذهب قرار می‌گیرد. در مباحث مربوط به اختلال‌های روانپزشکی، کارکردهای جنسی به عنوان یک اختلال طبقه بندی شده مورد توجه قرار می‌گیرد. براساس تعریف راهنمای تشخیصی و آماری اختلال عملکرد جنسی (DSM-IV) اختلال‌های روانی در چرخه پاسخ جنسی یا درد (disturbance) به آشفتگی همراه با مقاربت جنسی اطلاق می‌شود اختلال عملکرد جنسی به عنوان اختلال میل جنسی، اختلال عملکرد برانگیختگی جنسی زنان، اختلال عملکرد نعوظی مردان،اختلال عملکرد ارگاسم زنان و مردان، انزال زودرس و درد جنسی( واژینیسموس و دیس پارونی) در نظر گرفته می‌شود.

یکی از عواملی که به نظر میرسد بر میزان عملکرد جنسی زنان یائسه تأثیرگذار باشد، شدت نشانه‌هایی است که در یائسگی به دلیل تغییرات هورمونی، آناتومیکی و فیزیولوژیکی ایجاد می‌شود. این نشانه‌ها به طور مستقیم از کاهش سطح استروژن در زنان یائسه ناشی می‌شود و برخی زنان این نشانه‌ها را در حول و حوش یائسگی نیزتجربه می‌کنند. نشانه‌های شایع دوره بحرانی( کلیماکتریک) را میتوان به نشانه‌های کنترل کننده عروق( وازوموتور)، جسمی، روانی یا شکایت جنسی تقسیم بندی کرد. همچنین در برخی از زنان یائسه که کمبود طولانی مدت استروژن داشته‌اند، تغییرات قلبی - عروقی یا استخوانی (منجر به پوکی استخوان) ایجاد می‌شود.

به خوبی ثابت شده است که نشانه‌های یائسگی تجربه شده توسط زنان، کیفیت زندگی آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یکی از مواردی که می‌تواند نمره حوزه ادراری- تناسلی را تحت تأثیر قرار دهد و موجب افزایش نشانه‌های ادراری- تناسلی شود، مشکل آتروفی واژن است. در آتروفی واژن که طبق بررسی‌ها در 45 درصد از یائسه دیده می‌شود ،دیواره‌های واژن به صورت نازك، رنگ پریده و خشک در می‌آید و کاهش خاصیت ارتجاعی بافت واژن، از دست رفتن چین‌های روگا، کوتاه و تنگ شدن واژن اتفاق می‌افتد. نشانه‌های این بیماری عبارتند از: خشکی واژن، درد در هنگام رابطه جنسی، خونریزی در حین مقاربت یا لمس کردن، خارش، سوزش، تحریک‌پذیری، ترشح و همچنین مشکلات مختلف ادراری.

این علایم و نشانه‌ها می‌توانند بر فرد به خصوص در زمینه عملکرد جنسی تأثیر زیادی داشته باشند. فقدان لغزنده سازی در رابطه جنسی سبب مقاربت دردناك می‌شود و می‌تواند به اجتناب از فعالیت جنسی سالم منجر شود. در این رابطه سیمون و همکاران در بررسی خود بر روي 2000 زن یائسه و مرد آمریکای شمالی نشان دادند که ناراحتی واژن، موجب از دست دادن میل جنسی ( 64 درصد ) و درد همراه رابطه جنسی ( 64 درصد) شد و حدود 30 درصد از زنان و مردان، ناراحتی واژن را به عنوان دلیل متوقف ساختن رابطه جنسی بیان کردند. لذا نتیجه حاصل از بررسی حاضر نیز در جهت تأیید این نکته است.

سن شروع یائسگی: همان طور که بلوغ تدریجی است، یائسگی نیز روندی تدریجی دارد.

لطف خدا: خاتمه یافتن تدریجی دوران باروری زنان باعث می‌شود که آنان کم کم به تغییرات فیزیولوژیک دوران یائسگی عادت کنند. در غیر این صورت با قطع ناگهانی ترشح هورمون‌ها چه بسا اعضای بدن دچار شوک می‌شدند و عوارض مرگباری به وجود می‌آمد. در مجموع، یائسگی با خاتمه فرایند تخمک گذاری آغاز می‌شود که زمان آن در جوامع و نژادهای گوناگون متفاوت است.سن یائسگی در ایران بین ۵۰ تا ۵۵ سالگی است.

به طور معمول، تخمک گذاری بین ۴۰ تا ۴۵ سالگی خاتمه می‌یابد و از آن به بعد گه گاه تخمکی آزاد می‌شود. به همین دلیل شاهد حاملگی‌های اندکی در سنین حدود ۵۰ سالگی هستیم.

در ۴۰ تا ۴۵ سالگی هم اگر تخمک گذاری انجام شود، به علت مناسب نبودن کیفیت تخمک ها، حاملگی موفق به ندرت مشاهده می‌شود. در صورتی که بارداری در این سنین (۴۵ به بالا) رخ دهد، احتمال آنومالی (ناهنجاری) جنین حدود ۴۰ درصد بیشتر از سایرین است.

مراقبت‌های پزشکی: برای گذر از بحران یائسگی علاوه بر اقدام فرهنگی، زنان نیازمند مراقبت‌های پزشکی هم هستند برای ایجاد این نگرش در زنان ابتدا نیازمند فرهنگ سازی هستیم. اینکه زنان آگاه شوند که یائسگی دوران شکوفایی‌شان است و برای حفظ سلامت خود، و نیز ایفای نقش در خانواده و جامعه، لازم است برای ورود به آن آمادگی‌هایی کسب کنند، نیازمند اطلاع رسانی در این حوزه به آنان است. پس از تغییر نگرش نسبت به پدیده یائسگی، توصیه به آنان این است که برای غربالگری‌های لازم، حتما به پزشک متخصص زنان مراجعه کنند. این غربالگری برای اطمینان از سلامت و احیانا پیشگیری از بیماری‌هایی انجام می‌گیرد که اگر دیر تشخیص داده شوند، قابل درمان نخواهند بود. غربالگری‌ها شامل بررسی سلامت دستگاه تولید مثل (رحم و تخمدان ها)، پستان، کبد، دستگاه گوارش، قلب، استخوان‌ها و دیگر اعضای حیاتی بدن است که در تامین سلامت جسم و روان نقش دارند.

غربالگری و مراقبت‌های خاص این دوران: از آنجا که یائسگی یک روند تدریجی است که از ۴۰ تا ۴۵ سالگی آغاز می‌شود، بهتر است که خانم‌ها حتما از این سن به بعد مورد غربالگری قرار گیرند. نیاز به این غربالگری در سنین کمتر نیز وجود دارد، اما در سنین بالای ۴۰ سال باید با فاصله کوتاه‌تری انجام شود. اگر در خانواده سابقه یائسگی زودرس یا احیانا سرطان وجود داشته باشد، این تعریف عوض می‌شود و لازم است فرد هر چه زودتر مسئله را با پزشک خود در میان بگذارد. در مجموع، از زمان شروع علائم یائسگی تا یائسگی قطعی، بین ۵ تا ۱۰ سال طول می‌کشد. تجربه چند ساله نشان می‌دهد که باید به کمک درمان‌های خاص و طراحی روند مشاوره و درمان در جهت ایجاد قاعدگی‌های منظم برای زنان در معرض یائسگی، وضعیتی را ایجاد کرد که حتی تا ۶۰سالگی یا بیشتر قاعدگی داشته باشند، تا جایی که هرگز متوجه یائسگی خود نشوند. در این صورت زنان دچار عوارض یائسگی از قبیل پوکی استخوان، بیماری قلبی، خشکی بدن، لک صورت ریزش مو و دیگر عوارض ناشی از کمبود هورمون زنانه (استروژن) نمی‌شوند و احساس تحلیل رفتن نخواهند کرد.

یائسگی زودرس و علت‌های آن: سن یائسگی هم مانند سن بلوغ در مناطق جغرافیایی مختلف و در میان نژادهای گوناگون متفاوت است در نژاد قفقازی که ما متعلق به آن هستیم، سن بلوغ بین ۱۲ تا ۱۵ سال و سن یائسگی بین ۵۰ تا ۵۵ سال است. در مناطق گرمسیر مانند افریقا که سن بلوغ ۹ سالگی است، زنان در سنین ۴۰ تا ۴۵ سالگی یائسه می‌شوند و در کشورهای اسکاندیناوی که سن بلوغ ۱۸ سال است، زنان در سنین بالای ۵۵ سال دچار یائسگی می‌شوند.

اگر یائسگی در سنین پایین‌تر از ۴۰ سالگی رخ دهد، به آن یائسگی زودرس اطلاق می‌شود. این عارضه می‌تواند به علل ژنتیکی یا عفونی منجر به تخریب تخمدان رخ دهد. جراحی و برداشتن تخمدان‌ها نیز فرد را دچار قطع عادت ماهیانه و یائسگی می‌کند.

عوامل: عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، استرس‌های محیطی، نوع تغذیه به خصوص فقر تغذیه ای، و سبک زندگی قطعا در بروز یائسگی زودرس دخیل‌اند. پس برای پیشگیری از عوارض این پدیده باید تا حد ممکن از عوامل فوق دوری کرد.

عملکرد هورمون‌هایی که برای ایجاد قاعدگی در افراد یائسه تجویز می‌شوند: برای این زنان معمولا دو هورمون استروژن و پروژسترون تجویز می‌شود. همان طور که اشاره شد، استروژن هورمون زنانه است که در پیشگیری از عوارض پیری کاربرد دارد. هورمون پروژسترون سبب می‌شود که سلول‌های آندومتر (بافت تشکیل شده در رحم در طی چرخه قاعدگی که با ریزش آن در هر ماه، قاعدگی اتفاق می‌افتد) با کمک دارو، تقلیدی از فیزیولوژی دستگاه تولید مثل را داشته باشند. پس در صورتی که برای زنی فقط هورمون استروژن- بدون پروژسترون- تجویز شود، علاوه بر احتمال لکه بینی و خونریزی‌های نامرتب، احتمال اینکه تغییرات ناشی از استروژن در او تبدیل به سرطان آندومتر بشود افزایش می‌یابد. بنابراین اگر در کنار استروژن، پروژسترون هم تجویز شود، به دلیل تقلید از روند فیزیولوژی، رحم در معرض خطر قرار نمی‌گیرد و هورمون استروژن مورد نیاز بدن هم بدون دغدغه تامین می‌شود. اما در صورتی که رحم فرد برداشته شده باشد، نیازی به تجویز پروژسترون نیست. اگر هورمون درمانی قبل از شروع یائسگی و برای تنظیم قاعدگی آغاز شود، طبیعی است که قاعدگی می‌تواند تا ۶۰ سالگی هم ادامه یابد. زمانی هم می‌رسد که به دلیل افزایش سن،گیرنده‌های سلول‌های آندومتر پاسخ نخواهند داد و خونریزی ایجاد نمی‌شود یا به حداقل تقلیل می‌یابد. در صورت قطع کامل خونریزی، می‌توان پروژسترون را از رژیم درمانی قطع کرد. اما اگر خانمی مایل به قاعده شدن تا این سن نباشد و خواستار قطع قاعدگی بدون عمل جراحی خارج کردن رحم یا سوزاندن آندومتر شود، می‌توان تجویز دارو را به گونه ای مدیریت کرد که قاعدگی به تدریج و به همان حدود سن طبیعی یائسگی محدود شود. البته بارها دیده شده که خانم‌ها با قطع قاعدگی احساس خلا و کمبود پیدا کرده‌اند که در این موارد توصیه می‌شود قبل از آنکه تصمیم زن اجرا شود، مشاوره روان پزشکی انجام گیرد.

*سوال اینکه؛ آیا هورمون درمانی احتمال ابتلا به سرطان را افزایش نمی‌دهد؟ برخلاف باور مردم، نظرات متخصصین حاکی از آن است که نفع جایگزینی هورمون استروژن در شروع یائسگی که ترشح آن کم شده یا به صورت ناقص در بدن تولید می‌شود از ضررش بیشتر است. در اینکه استروژن باعث افزایش احتمال ابتلا به سرطان پستان می‌شود غلو شده است. به لحاظ آماری، احتمال بروز سرطان پستان در زنان ۱۱ درصد برآورد شده است و هورمون‌های استروژن تنها باعث افزایش دو درصدی این آمار می‌شود، یعنی ۱۱ درصد به ۱۳ درصد افزایش می‌یابد. هرچند که این آمار هم قابل تفسیر است و به دلیل آنکه جمعیت کافی در آن مورد مطالعه قرار نگرفته‌اند، جای انتقاد بسیاری دارد. از طرفی حتی اگر بپذیریم که استروژن دو درصد خطر سرطان پستان را افزایش می‌دهد، نباید این نکته را هم فراموش کنیم که خودداری از تجویز استروژن باعث عوارض گوناگونی از جمله کاهش کیفیت زندگی می‌شود که در برخی موارد از ابتلا به سرطان پستان هم وخیم تر خواهد بود. البته به کسانی که هورمون درمانی می‌کنند توصیه می‌شود حتما بررسی پستان را جدی بگیرند و هر شش ماه یک بار غربالگری شوند.

* چه کسانی نباید هورمون درمانی کنند؟ افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن از قبیل ام اس، بیماری‌های کبدی، زخم معده، واریس، گلوکوم (آب سیاه چشم)، و فشار خون بالا، و همچنین اشخاص معتاد و الکلی و سیگاری گزینه‌های خوبی برای هورمون درمانی به شمار نمی‌روند. این گروه پیش از اقدام به هورمون درمانی باید با پزشک مشورت کنند. حتی چه بسا هورمون برای برخی افراد سم باشد. مثلا برای کسی که سرطان دارد نباید استروژن تجویز کرد. در صورتی که هورمون درمانی از حدود ۵۰ سالگی آغاز نشود، شروع آن بعد از قطع کامل قاعدگی به دلیل از بین رفتن گیرنده‌های استروژن در بافت‌های هدف توصیه نمی‌شود. به این جهت توصیه ما این است که از دوران قبل از یائسگی برای داشتن نظم قاعدگی از هورمون استفاده شود و این روش به گونه‌ای ادامه پیدا کند که هرگز زن احساس شروع یائسگی نداشته باشد.

روش‌های جایگزین هورمون درمانی: از جمله روش‌های جایگزین هورمون درمانی، ذخیره بافت تخمدان فرد در سنین باروری و استفاده از هورمون‌های خود وی در دوران یائسگی است. در صورتی که زن در سنین باروری و قبل از کاهش ذخیره تخمدان‌ها اقدام به ذخیره بافت تخمدان خود کند، در سال‌های بعد که ذخیره استروژن تخمدانش کاهش می‌یابد، می‌تواند از هورمون‌های طبیعی خود به جای دارو بهره گیرد. در این روش به کمک لاپاراسکوپی حدود یک سانتی متر از بافت تخمدان جدا و به چند قطعه مجزا تبدیل می‌شود و در شرایط انجماد و در مایع ازت با قدرت برودت منهای ۱۹۷ درجه نگهداری می‌شود و سال‌ها می‌توان این بافت را در شرایط انجماد نگه داشت. با توجه به مقالات ارائه شده پزشکی، هر قطعه منجمد شده تا حدود هشت سال می‌تواند نیاز زن را به هورمون استروژن برطرف کند و با توجه به اینکه حاوی هورمون‌های طبیعی خود فرد است، عوارض هورمون درمانی را ندارد. با شروع دوران یائسگی می‌توان بخش کوچکی از قطعه را در زیر پوست بازوی فرد کاشت و بعد از چند سال قطعه ای دیگر را جایگزین آن کرد. منابع گیاهی حاوی هورمون‌های زنانه: منابع گیاهی مانند سویا که حاوی هورمون‌های زنانه هستند، مواردی برای کاهش علائم وازوموتور مانند سرد و گرم شدن یا تنظیم خلقیات به کار برده می‌شوند. هرچند مشخص شده که سویا یا گیاهانی مانند آن می‌توانند مقدار کمی استروژن برای بدن تامین کنند، در این مورد که بتوانند نیاز بدن را به این هورمون به طور کامل برطرف کنند اطلاعاتی در دسترس نیست.

ادامه دارد

منابع: - مقاله تأثیر شدت نشانه های یائسگی بر عملکرد جنسی زنان یائسه از سهیلا نظرپور* دکتر معصومه سیمبر* دکتر فهیمه رمضانی تهرانی

- گفت و گوی دکتر ابوطالب صارمی، متخصص زنان و زایمان و فوق تخصص ناباروری

- مقاله تاثير مشاوره بر سبک زندگي زنان يائسه و همسرانشان/نویسندگان: تيزنوبيك آزيتا*, ميرمولايي سيده طاهره, کاظم نژاد انوشيروان

وب سایت‌های:

https://goo.gl/6dXvPi https://goo.gl/iA9AJk

https://www.drugs.com/health-guide/hot-flashes.html

https://clicks.co.za/vital_menopause-30-capsules/p/929190

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK285461/